شگفتانه‌های شب در رشد انسان

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی بلاغ؛ شب هر چند که فاصله زمانی از غروب خورشید تا طلوع فجر آن است، اما از نظر آموزه‌های قرآن، این فاصله زمانی دارای شگفتی‌هایی برای تکامل آدمی است تا جایی که مثلا تهجد و شب زنده‌داری به قصد «احیاء» به معنای سوارشدن بر اسب رهوار شب همانند سوار شدن «بُراق» است که به سرعت شگفت انگیز «برق»، انسان را در عوالم هستی بالا می‌برد و به مقام قرب در «سدره‌المنتهی» می‌رساند.

امام حسن عسکری(ع) درباره این ارزش‌ها و شگفتی‌های عظیم شب می‌فرماید: إنَّ الوُصولَ إلَى اللّه ِ عَزَّوجلَّ سَفَرٌ لا یُدرَکُ إلّا بامتِطاءِ اللَّیلِ؛ رسیدن به خداوند عز و جل سفرى است که جز با نشستن بر مرکب شب، پیموده نشود.(بحار الأنوار، ج ۷۸، ص۳۸۰، حدیث ۴)
هر چند که هر شبی از ارزش بسیاری برخوردار است که قرآن فرمان «تهجد» شبانه را برای دستیابی به تکامل صادر می‌کند، با این همه لحظات شب یکسان نیست؛ چنان‌که «سحر» بسیار ارزشمندتر از دیگر لحظات شب است؛ همچنین شب‌ها نیز یکسان نیستند و تفاوت‌های بسیاری با هم دارند، به طوری که شب‌های جمعه و نیز «لیله‌القدر» به عنوان «شبی معادل هزار ماه» و معادل با یک عمر هشتاد و چهار ساله آدمی چنان در تکامل انسان تاثیرگذار است که اگر کسی تنها یک شب قدر را درک کند، «یک شبه ره صدساله را می‌پیماید.»

تحولات ظاهری و باطنی شب و آثار آن
شب دارای تحولات ظاهری و باطنی است که خدا حتی به ظاهر آن مانند آغاز و انجام آن یعنی فلق و شفق سوگند خورده است.(انشقاق، آیه ۱۶؛ تکویر، آیه ۱۷)
خدا شرایط شبانه‌روز را چنان آفریده تا مردم در روز دنبال روزی مقدر خویش بروند و در شب به استراحت بپردازند؛ چنین شرایطی با فرورفتن شب در روز و روز در شب انجام می‌شود.(زمر، آیه ۵)

وقتی شب اندک اندک بر روز مسلط می‌شود، انسان در ظلمات آن قرار می‌گیرد(یس، آیه ۳۷) و مخفی و نهان می‌شود(رعد، آیه ۱۰)، اما این شرایط همان‌گونه که ترس‌آور است و انسان می‌بایست از شرور مخلوقات الهی به خدا پناه ببرد(فلق، آیات ۱ و ۲)، باید از ظلمات و شرور شب نیز به خدا پناه برد(فلق، آیات ۱ و ۳)؛ زیرا ظلمات اصولا یکی از مخلوقات الهی همانند نور است که به اراده خدا ایجاد و انشاء می‌شود.(انعام، آیه ۱) همین ظلمات‌، ترس‌آور، بلکه زشت و بد است تا جایی که خدا سیاهى چهره زشت‌کاران در قیامت را چون ظلمت و تاریکى شب دانسته است.(یونس، آیه ۲۷)

اصولا شب به سبب بستر ظلمانی و نهانکاری، بهترین زمان برای توطئه‌های شبانه دشمنان و شرور شیاطین جنی و انسی است(فلق، آیات ۱ تا ۳؛ سباء، آیه ۳۳) چنان‌که مستکبران و منافقان در محافل مخفیانه شبانه علیه پیامبران و مسلمانان توطئه می‌کردند(نمل، آیات ۴۸ و ۴۹؛ نساء، آیات ۸۱ و ۱۰۸) و مرفهان مستکبر با شب‌نشینی باطل و یاوه‌گویی و یاوه‌سرایی و بدگویی علیه قرآن و پیامبر(ص) تلاش می‌کردند تا حقیقت قرآن و ایمان را خاموش کنند.(مؤمنون، آیات ۶۴ تا ۶۷)

در حالی که انسان‌ها در شب در زمین به استراحت مشغول هستند و آرامش بر محیط زمین حاکم است، در آسمان‌، جنگی عظیم میان فرشتگان و شیاطین جنی برقرار است تا شیاطین را با شهاب ثاقب از استراق سمع و دزدی مقدرات روزانه باز دارند و اجازه دسترسی به آنان را ندهند(صافات، آیات ۶ تا ۱۰؛ حجر، آیات ۱۶ تا ۱۸؛ جن، آیات ۶ تا ۱۰) و بانگ سهمگین «طارق» در آسمان شب، دشمنان از جمله شیاطین جنی سارق را فراری می‌دهد.(طارق، آیات ۱ تا ۳)
بر اساس آیات قرآن و روایات تفسیری، برخی از حرکت‌های جنگی پیامبر(ص) شبانه و زمان حمله، بامدادان بود.(عادیات، آیات ۱ تا ۵؛ مجمع البیان، ج ۹- ۱۰‌، ص ۸۰۴) ولی مهم‌تر آنکه زمان جنگ امیرمؤمنان علی(ع) علیه جنیان همان شب است.(کتاب علی‌(ع) والمناقب، ص ۱۶۱ تا ۱۷۱)

به هر حال، شب‌، زمانی است که در آن بستر توطئه و حملات شبانه و مخفیانه فراهم‌تر است، از همین‌رو خدا همه انسان‌ها(انبیاء، آیه ۴۲) به ویژه مؤمنان را در حفاظت از خویش می‌گیرد تا از شب و شرور آن آسیب نبینند.(فلق، آیات ۱ تا ۳)
البته از نظر قرآن، شب با همه ظلمات بلکه سرکشی ظاهری و وحشت‌زای آن، رام و مسخر انسان قرار داده شده است تا انسان‌ها از آن برای امور کمالی خویش و بازیابی توان و قدرت از دست رفته در سایه استراحت و کسب معنویات از دست رفته در طول روز بهره گیرند و از این نعمت عظیم استفاده کنند.(ابراهیم، آیه ۳۳؛ نحل، آیه ۱۲) از نظر قرآن، شب بهترین زمان برای ذکر الله و تبتل و مناجات(مزمل، آیات ۷ و ۸)، دعا و تضرع(انعام، آیه ۵۲؛ اعراف، آیه ۲۰۵)، تسبیح(مریم، آیه ۱۱؛ احزاب، آیه ۴۲)، تحمید(طه، آیه ۱۳۰؛ روم، آیه ۱۸؛ غافر، آیه ۵۵)، اوقات نمازهای مستحب موکد چون نماز شب(هود، آیه ۱۱۴؛ اسراء، آیه ۷۸؛ سجده، آیه ۱۶)، قرائت مشهود قرآن(اسراء، آیه ۷۸) و اعمال دیگر عبادی برای رشد و تکامل انسان است.

گسترش شب و افزایش تاریکی و سپس کاهش آن تا زمانه فجر و طلوع خورشید در قالب «وسق»(انشقاق، آیه ۱۷) و «عسعس»(تکویر، آیه ۱۷) تحولات شگفتی را موجب می‌شود و آثار ظاهری و باطنی دارد، اما شب‌ها در طول سال یکسان نیست و دارای فرق است تا جایی که شب قدر از نظر فضیلت و ارزش چنان بالا و برتر است که معادل هزار ماه دانسته می‌شود که انسان کامل و تمامی همچون پیامبر(ص) آن را درک کرده و از فواید و ارزش آن بهره مند شده است(قدر، آیات ۱ تا ۵)؛ این شب‌، شب مقدرات انسان برای طول یک سال آینده است که می‌تواند در سرنوشت ابدی و سعادت و شقاوت آن نقش کلیدی داشته باشد.(همان؛ دخان، آیات ۱ تا ۵)

بر اساس تفاسیر علت نامگذارى شب قدر می‌تواند به احتمال گوناگونی باشد: الف. به این دلیل که همه مقدّرات بندگان در این شب تعیین مى‌شود؛ ب. به این علّت که با نزول فراوان فرشتگان، زمین تنگ مى‌شود؛ ج. به این جهت که طاعات و عبادات در آن داراى ارزش بزرگى است؛ د. به این سبب که در آن شب کتاب با عظمت و بزرگ قرآن به پیامبر بزرگ ما به دست فرشته بزرگ و با عظمت نازل شده است. جمهور علما بر این عقیده‌اند که آن شب در دهه آخر ماه رمضان است.(قدر، آیات ۱ تا ۵؛ دخان، آیات ۱ تا ۵؛ و نیز نگاه کنید: الکشاف، ج ۴، ص ۷۸۰؛  النهایه، ابن‌اثیر، ج ۴، ص ۲۲؛  مجمع‌البیان، ج ۹- ۱۰، ص ۷۸۶)

از نظر قرآن، خدا برای هر چیزی «تقدیری» (اندازه ای) دارد که برای شب نیز این‌گونه است؛ یعنی همان گونه که ماه و خورشید و ستارگان و هر آفریده دیگری دارای تقدیری است، همچنین تقدیری برای شب است که بر اساس اندازه‌گیری دقیق الهی و حکمت‌ها و اهداف معین شده است.(انعام، آیه ۹۶؛ مزمل، آیه ۲۰)
مؤمنان تنها کسانی هستند که با تعقل و تفکر در امور هستی از جمله تقدیرات شب و روز از آنها برای رشد و بالندگی و تکامل خویش بهره می‌برند؛ زیرا می‌دانند که مثلا زمانی را برای کار و زمانی برای استراحت و زمانی را برای عبادت‌های خاص قرار دهند؛ هر چند که با نیت خویش همه کارهایشان حتی استراحتشان رنگ و بوی عبادت دارد؛ این‌گونه است که مؤمنان با تعقل و تفکر و بهره‌گیری از تقدیرات شب و ارزش‌های لحظات آن، از فرصت تهجد و نمازهای شبانه بهره کامل را می‌برند.(مزمل، آیه ۲۰)

قرآن به عنوان «قول ثقیل» (بسیار با ارزش و سنگین از نظر محتوای علمی) ارتباط تنگاتنگی با شب دارد؛ از همین‌رو فرمان شب زنده‌داری به پیامبر داده می‌شود تا «دو سوم، یا نصف یا یکسوم از شب» را بیدار باشد و به تهجد و نماز شب و قرائت قرآن بپردازد، هر چند که شب زنده‌داری در چنین زمان طولانی‌، سخت و رنجش‌آور است.(مزمل، آیات ۱ تا ۶ و ۲۰)

بنابراین، مؤمنان نیز اگر بخواهند با «قرآن» این «قول ثقیل» ارتباط برقرار کنند، بهترین آن همان شب به ویژه سحرگاهان و قبل از فجر است که «قرآن مشهود» می‌باشد.(همان؛ اسراء، آیه ۷۸) بی‌گمان چنین سیر و سلوکی موجب تحول و تکامل است و انسان را جزو «امه قائمه» قرار می‌دهد که قیام در شب برای کسب کمالات با تلاوت آیات الهی دارند. (همان؛ آل عمران، آیه ۱۱۳)
شب‌های ده‌گانه از جمله شب‌‌هاى ده‌گانه اوّل ذیحجّه(فجر، آیات ۱ و ۲؛ الکشاف، ج ۴، ص ۷۴۶؛ المیزان، ج ۲۰، ص ۲۷۹) که شب عید قربان از آن جمله است؛ و شب‌های ده‌گانه عاشورای حسینی از مناسک عالی و ارزشمند است که باید مورد توجه و عنایت قرار گیرد.

شب‌های چهل‌گانه به ویژه ده‌گانه‌ای که بدان افزوده شده و گویا همان شب‌های نخست دهه اول ذی حجه است، از مهم‌ترین زمان‌های شب در طول سال است که ارزشی ویژه برای تکامل معنوی و روحی و روانی انسان دارد.(بقره، آیه ۵۱؛ اعراف، آیه ۱۴۲)
گفتنی است که شب، زمان آغاز پیامبری حضرت موسی(ع) است که شب مبارکی برای ایشان بلکه بشریت است.(طه، آیات ۱۰ تا ۱۴؛ نمل، آیات ۷ تا ۹؛ قصص، آیات ۲۹ و ۳۰)
از نظرقرآن، همان گونه که عبادت‌های شبانه بسیار ارزشمند است، انفاقات مالی شبانه نیز از ارزش بالا و مهمی برخوردار است.
(بقره، آیه ۲۷۴)
حسن خدابنده