در آیه ۱۲ سوره نساء، این موضوع به صراحت بیان شده است: «وَلَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَاجُکُمْ إِنْ لَمْ یکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیهٍ یوصِینَ بِهَا أَوْ دَینٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِیهٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَینٍ وَإِنْ کَانَ رَجُلٌ یورَثُ کَلَالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَهُمْ شُرَکَاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیهٍ یوصَى بِهَا أَوْ دَینٍ غَیرَ مُضَارٍّ وَصِیهً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ»؛ “برای شما، نصف میراث زنانتان است، اگر آن‌ها فرزندی نداشته باشند؛ و اگر فرزندی داشته باشند، یک‌چهارم از آن شماست؛ پس از انجام وصیتی که کرده‌اند، و ادای دین (آن‌ها). و برای زنان شما، یک‌چهارم میراث شماست، اگر فرزندی نداشته باشید؛ و اگر برای شما فرزندی باشد، یک‌هشتم از آن آن‌هاست؛ بعد از انجام وصیتی که کرده‌اید، و ادای دین. و اگر مردی بوده باشد که کلاله [= خواهر یا برادر] از او ارث می‌برد، یا زنی که برادر یا خواهری دارد، سهم هر کدام، یک‌ششم است (اگر برادران و خواهران مادری باشند)؛ و اگر بیش از یک نفر باشند، آن‌ها در یک‌سوم شریک هستند؛ پس از انجام وصیتی که شده، و ادای دین؛ به‌شرط آن‌که (از طریق وصیت و اقرار به دین) به آن‌ها ضرر نزند. این سفارش خداست؛ و خدا دانا و بردبار است”.
در حقیقت در فقه اسلام، زوجیت دائم موجب ارث بردن هریک از زن و شوهر از دیگری می‌شود و زن و شوهر با وجود همه وارثان نسبی و سببی ارث می‌برند. از این‌رو، جزو طبقات ارث به‌شمار نمی‌روند (۱). اما این‌که نحوه و میزان این ارث‌بری چه مقدار و به چه نحو است، مسأله‌ای است که اختلاف فتوا و آرا را به دنبال دارد و قابل تأمل است.
مراجع چه نظری دارند؟
الف- ارثیه زوج از زوجه فوت‌کرده
سؤال: خانمى فوت کرده و مقدارى اثاثیه و هدایایى که اقوام و فامیل به آن‌ها داده‌اند باقیمانده است. لطفاً بفرمایید چه چیزهایى ارث خانم محسوب می‌شود؟ و چه چیزهایى متعلق به شوهر او است؟
پاسخ: آیت‌الله فاضل‌لنکرانی می‌فرمایند: «جهیزیه که پدر به دخترش داده ظاهراً تملیک دختر شده، و ارث او می‌شود. و هدایایى که معلوم است زنانه است، مثل طلا و لباس زنانه هم مال زن و ارث می‌شود. هدایاى مردانه هم مال شوهر است. هدایایى که براى زندگى مشترک استفاده می‌کنند، نصف می‌شود؛ نصف آن متعلق به شوهر است و نصف دیگر آن ارث می‌شود. و هدایایى هم که معلوم نیست از کدام دسته است، مصالحه کنند».
آیت‌الله مکارم‌شیرازی نیز تفکیکی را چنین قائل می‌شوند: «وسایلى را که براى زن آورده‌اند مال زن است، و وسایلى که براى مرد آورده‌اند مال اوست و اگر کسانى قصد هر دو کرده‌اند، مال هر دو است».
سؤال: اگر زنى بمیرد و در ایام حیات مهریه خود را طلب نکرده باشد، آیا وُراث ایشان می‌تواند مهریه را مطالبه کند؟ وراث او چه کسانی هستند؟
پاسخ: آیت‌الله سیستانی به صراحت می‌فرمایند: «می‌تواند». آیت‌الله مکارم‌شیرازی در پاسخ می‌فرمایند: «مهریه از اموال زن است و مانند سایر اموال، طبق قانون ارث بین ورثه‌اش تقسیم مى‌شود».
سؤال: چنان‌چه مهریه خانمى سفر حج بوده، و آن خانم قبل از تشرف به حج، فوت کند، آیا ورثه می‌توانند مهریه را مطالبه کنند؟ نحوه تقسیم یک سفر حج، بین چند وارث چگونه خواهد بود؟
پاسخ: آیت‌الله مکارم‌شیرازی برای ورثه این زن حق مطالبه قائل شده و می‌فرمایند: «آرى می‌توانند مطالبه کنند، و هزینه یک حج به هنگام فوت آن مرحومه را از شوهر او می‌گیرند، و مانند سایر اموال زن بین همه ورثه تقسیم می‌کنند».
سؤال: اگر زن و شوهر فرزند داشته باشند و زن بمیرد، شوهرش چه‌قدر ارث می‌برد؟
پاسخ: همه مراجع به اتفاق قائل هستند که «اگر زنی بمیرد و اولاد نداشته باشد، نصف همه مال را شوهر او و بقیه را ورثه دیگر می‌برند، و اگر از آن شوهر یا از شوهر دیگر اولاد داشته باشد، یک‌چهارم همه مال را شوهر و بقیه را ورثه دیگر می‌برند».
سؤال: اگر مردی با زنی که بیمار است ازدواج کند و زن در همان بیماری فوت کند، آیا مرد از آن زن ارث می‌برد؟
پاسخ: مراجع تقلید متفقاً معتقدند که: «اگر زن در حال مرض شوهر کند و به همان مرض بمیرد، شوهرش اگرچه با او نزدیکی نکرده باشد، از او ارث می‌برد».
ب- ارثیه زوجه از زوج فوت‌کرده
سؤال: آیا زن علاوه بر جهیزیه خود، مالک زیورآلات و طلاجاتى که شوهر مرحومش براى او خریده نیز است؟
پاسخ: آیت‌الله مکارم‌شیرازی در پاسخ می‌نویسند: «لباس و زینت‌آلات و مانند آن‌ها که مرد براى همسرش مى‌گیرد مال همسر اوست، مگر این‌که ثابت شود که قصد تملیک نکرده بلکه جنبه عاریتى داشته باشد». آیت‌الله نوری‌همدانی نیز با عبارتی دیگر می‌فرمایند: «آن‌چه را معلوم است که به زن خود بخشیده، مال زن است و آن‌چه را که معلوم نباشد به زن بخشیده، جزو ترکه میت است و کما فرض‌الله تقسیم می‌شود و فرقى بین استفاده‌شده و غیره نیست».
حضرات آیات امام‌خمینی(ره)، سیستانی و وحیدخراسانی نیز در رساله‌های عملیه خود نوشته‌اند: «لباسی که مرد برای پوشیدن زن خود گرفته، اگرچه زن آن را پوشیده باشد، بعد از مردن شوهر، جزو مال شوهر است، مگر این‌که به زن تملیک کرده باشد و زن حق دارد به عنوان نفقه از شوهر مطالبه تملیک لباس کند».
۱. میزان ارثیه زن
آن‌چه فقهای سلف و حال بر آن اتفاق نظر دارند، همان صریح روایات وارده است: «سهم زوجه در صورتی‌که فرزندی نداشته باشد یک‌چهارم و اگر برایش فرزندی باشد، یک‌هشتم است» (۲). ایشان نیز معتقدند: «اگر مردی بمیرد و اولاد نداشته باشد، یک‌چهارم مال او را زن و بقیه را ورثه دیگر می‌برند، و اگر از آن زن یا از زن دیگر اولاد داشته باشد، یک‌هشتم مال را زن و بقیه را ورثه دیگر می‌برند».
سؤال: اگر میت بیش از یک زن دائم داشته باشد؛ به هرکدام چه مقدار ارث می‌رسد؟
پاسخ: آیت‌الله مکارم‌شیرازی در جواب استفتاء فوق می‌گویند: «اگر میت بیش از یک زن داشته باشد، در صورت نداشن فرزند چهار یک اموال او و در صورت داشتن فرزند، هشت یک آن به طور مساوى میان زنان او تقسیم می‌شود، خواه شوهر با آن‌ها نزدیکى کرده باشد یا نه، اما اگر در مرضى که به آن مرض از دنیا رفته زنى را عقدکرده، در صورتى از او ارث می‌برد که با او نزدیکى کرده باشد». حضرات آیات امام خمینی(ره)، سیستانی و وحیدخراسانی با عباراتی مشابه، همین قول را بیان کرده و در انتها عنوان می‌کنند: «… و حق مهر هم ندارد». آیت‌الله صافی‌گلپایگانی نیز در ادامه نکته‌ای ذکر می‌کنند: «… و اگر در آن مرض به مرض یا علت دیگری بمیرد، احتیاط آن است که زن با سایر ورثه در مهر و ارث مصالحه کنند، و زن، احتیاطاً عده وفات نگاه دارد».
۲. بیماری منتهی به موت زوج
سؤال: هرگاه شوهر در حال بیمارى، همسرش را طلاق دهد و پیش از گذشتن یک سال (قمرى) از دنیا برود، زن از او ارث مى‌برد؟
پاسخ: آیت‌الله مکارم‌شیرازی در پاسخ می‌فرمایند: «زن با سه شرط از او ارث می‌برد: الف) این‌که شوهر در همان مرض از دنیا برود، ب) این‌که زن بعد از طلاق و گذشتن عده، شوهر نکند، ج) آن‌که طلاق به رضایت زن نباشد و اگر با رضایت او باشد، ارث بردنش مشکل است».
آن‌چه در رساله عملیه مراجعی نظیر حضرات آیات امام‌خمینی(ره)، سیستانی، وحیدخراسانی و… نوشته شده نیز با همین کلیت حکم است: «اگر شوهر در حال مرض، عیالش را طلاق دهد و پیش از گذشتن دوازده ماه قمری بمیرد، زن با سه شرط از او ارث می‌برد؛ چه طلاق رجعی باشد چه بائن: اول، آن‌که در این مدت شوهر دیگر نکرده باشد، و در صورتی‌که شوهر کرده باشد ارث نمی‌برد؛ هرچند احتیاط مستحب این است که صلح کنند. دوم، آن‌که طلاق به درخواست و رضای زن انجام نگرفته باشد، وگرنه ارث نمی‌برد؛ خواه چیزی به شوهر داده باشد که او را طلاق دهد یا نه. سوم، شوهر در مرضی که در آن مرض زن را طلاق داده، به واسطه آن مرض یا به جهت دیگری بمیرد، پس اگر از آن مرض خوب شود و به جهت دیگری از دنیا برود، زن از او ارث نمی‌برد؛ مگر این‌که فوت او در عده رجعی باشد».
۳. طلاق و ارث
سؤال: اگر زن یا شوهر در عده طلاق رجعی یا بائن فوت کند، آیا همسر از او ارث می‌برد؟
پاسخ: آن‌چه مراجع می‌فرمایند آن است که: «اگر زن را به ترتیبی که در احکام طلاق گفته شد، طلاق رجعی بدهند و در بین عده بمیرد، شوهر از او ارث می‌برد، و نیز اگر شوهر در بین آن عده بمیرد، زن از او ارث می‌برد، ولی اگر بعد از گذشتن عده یا در عده طلاق بائن، یکی از آنان بمیرد، دیگری از او ارث نمی‌برد».
۴. آن‌چه زن از همسرش ارث نمی‌برد
مورد اتفاق در این موضوع آن است که زن از تمام اموال منقول همسر خود ارث می‌برد؛ اما در مورد اموال غیرمنقول با توجه به تعدد و تفاوت روایات این باب، نظرات مختلفی وجود دارد؛ از به ارث رسیدن همه اموال منقول و غیرمنقول گرفته تا فقط به ارث رسیدن قیمت ابزار و ادوات غیرمنقول و نه قیمت خود اموال غیرمنقول.
سؤال: اگر از میت منزلى به‌جا مانده باشد و ورثه‌اى جز زوجه و فرزند نداشته باشد، آیا زوجه از زمین و ساختمان، هر دو، ارث مى‌برد؟
پاسخ: آن‌چه مشهور فقهای معاصر معتقدند آن است که: «زن از زمین خانه و باغ و زراعت و زمین‌های دیگر ارث نمی‌برد، نه از خود زمین و نه از قیمت آن، و نیز از خود هوایی خانه مانند بنا و درخت ارث نمی‌برد، ولی از قیمت آن‌ها ارث می‌برد، و همچنین است درخت و زراعت و ساختمانی که در زمین باغ و زراعت و زمین‌های دیگر است، ولی نسبت به میوه‌هایی که در وقت فوت شوهر بر درختان است از عین آن‌ها ارث می‌برد».
اما آیت‌الله خامنه‌ای در پاسخ این استفتاء، نظری مانند نظر سید مرتضی داشته و می‌فرمایند: «در فرض سؤال، زوجه فقط از قیمت زمین و قیمت ساختمان روى آن حق ارث دارد و از عین زمین ارث نمى‌برد». ایشان در پاسخ به سؤال دیگری قید می‌کنند: «زوجه خواه دارای فرزند از شوهرش باشد یا نباشد، از قیمت زمین -خواه زمین خانه یا مغازه یا زمین باغ یا مزرعه باشد- ارث می‌برد».
تغییر یک قانون
در ماده ۹۴۶ و ۹۴۷ قانون مدنی آمده بود: «زوج از تمام اموال زوجه ارث می‌برد، لیکن زوجه از اموال منقوله از هر قبیل که باشد ارث می‌برد و از اموال غیرمنقول فقط از قیمت ساختمان و درختان ارث می‌برد»، اما این قانون در سال ۱۳۸۷ با تغییراتی مواجه شد.
به دنبال استفتاء از مقام معظم رهبری که پیش از این آمد و با عنایت به سخنان ایشان در دیدار جمعی از زنان که فرمودند: «در همین مسأله ارث زن از زمین و غیرمنقول نظر فقهی بعضی از بزرگان قدیم و امروز نظر فقهی خود ما هم همین است که آن‌چه منع از میراث شده، عین قیمت آن زمین بلاشک حق همسر و زوجه است و ارث می‌برد؛ اشکالی هم ندارد. بنابراین در مسائل فقهی چنین چیزی امکان دارد که ما بگوییم این تغییر پیدا می‌کند؛ لیکن آن‌چه که باید در زمینه مسائل فقهی انجام بگیرد، کار فقهی به‌وسیله فقیه ماهر و مسلط به مبانی فقهی است؛ آن‌هم با نگاه به متد فقه، به شیوه استفاده فقاهتی؛ نه این‌که کسی بر طبق میل خودش، برای انطباق با آن‌ها، برای این‌که خودش را هماهنگ کند با فلان معاهده جهانی، فلان کنوانسیون جهانی… بیاید از گوشه احکام اسلامی بساید و ببُرّد؛ این کاملاً غلط است؛ اصلاً قابل دفاع نیست» (۳). نمایندگان مجلس نیز در همین راستا طرح تغییر موادی از قانون ارث را مورد بررسی قرار داده و به شورای نگهبان ارائه دادند و لازم‌الاجرا شد.
در قانون اصلاحی، ماده ۹۴۶ حذف شده و ماده ۹۴۶ این‌طور اصلاح شد:
ماده ۹۴۶ ـ زوج از تمام اموال زوجه ارث می‌برد و زوجه در صورت فرزنددار بودن زوج یک‌هشتم از عین اموال منقول و یک‌هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می‌برد؛ در صورتی‌که زوج هیچ فرزندی نداشته باشد، سهم زوجه یک‌چهارم از کلیه اموال به ترتیب فوق است.
پی‌نوشت
۱. جواهرالکلام، ج۳۰، ص۱۹۰.
۲. حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۶، ص ۱۹۵
۳. بیانات در دیدار بانوان نخبه در آستانه سالروز میلاد حضرت زهرا سلام الله علیها: ۱۳/۰۴/۱۳۸۶.
