چون شهر دقیانوس نشان می‌دهد که روزگاری در اینجا مسیحیان سریانی می‌زیسته‌اند.
ایران از جمله کشور‌هایی است که شهر‌هایی به قدمت تاریخ بشری دارد. تمدن پنج هزار ساله جیرفت در ایران یکی از ناشناخته‌ترین و اسرارآمیزترین تمدن‌های بشری است که از کشف آن کمتر از یک دهه می‌گذرد.
جایی که امروزه از آن به عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم در شمال شرقی جیرفت و کنار هلیل‌رود واقع شده است. این سرزمین قدمتی ۷ هزار ساله دارد. شهر اسلامی دقیانوس که در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته است مربوط به دوره سلجوقیان بوده و با توجه به وسعت ۱۲ کیلومتری جز بزرگ‌ترین شهر‌های اسلامی کشور محسوب می‌شده است.
روستای کنار صندل که در فاصله حدود ۵ کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب شهر جیرفت واقع شده است، از تمدن هزاران ساله برای ما می‌گوید، جایی که امروزه از آن به عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم. مورخان و باستان‌شناسان ایرانی با حفاری‌های بسیار در حوضه هلیل‌رود و روستای کنار صندل فرضیه‌ای را اعلام کردند که گهواره تمدن خاورمیانه بین‌النهرین نبوده بلکه جیرفت است این موضوع به طور شاخص توسطدکتر مجیدزاده باستان شناس در این منطقه اشاره شده است.
این موضوع در میان باستان شناسان موضوع مورد بحث بوده و هنوز به اثبات نرسیده است. براساس این نظریه‌ها، شهری در کنار هلیل‌رود به مساحت ۴۰۰ کیلومتر مربع وجود داشته که حتی از تمدن بابل و بین‌النهرین نیز قدیمی‌تر بوده است که این پروژه به صورت قطعی اثبات نشده است، اما یه هر صورت شهر دقیانوس و کنار صندل جزو اولین تمدن‌ها در خاورمیانه به شمار می‌رود و به ثبت ملی رسیده است.
مدت‌ها چنین اندیشه می‌شد که کهن‌ترین تمدن جهان در سومر عراق پای گرفته‌است، اما کشف یک زیگورات (معبد) با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگی بسیار و همچنین کتیبه‌های آجری به خطی ناشناخته از منطقه جیرفت ایران باعث شد باستان‌شناسان درباره دانسته‌ها و ادعا‌های پیشین خود تجدید نظر کنند. اما آنچه که مسلم است در مفاهیم علمی متاخر بودن ویا تقدم‌ها خیلی درست و منطقی نیست. در گذشته شرایط مطلوب آب و هوایی در جیرفت و وجود انواع محصولات کشاورزی موجب شد، تمدنی در این منطقه شکل بگیرد که در دوره باستان بهشت جهان محسوب می‌شده است و این بهشت شهری نیست جز دقیانوس.
اکتشاف شهر دقیانوس
چند سالی بود که جیرفت خشکسالی آمده بود و معیشت روستاییانی که تنها درآمدشان ناشی از لطف زمین بود را دچار نقصان کرده بود. تا اینکه روزی یکی از کشاورزانی که با ناامیدی زمینش را شخم می‌زد با بخشی از یک کاسه روبه‌رو شد که از زمین بیرون آمده بود. زمین را کند، غافل از آنکه زمین او گورستان پنج هزار سالهای بود که بخشی از تاریخ ایران در آن مدفون شده بود. آوازه پیداشدن گنج منجر به فروش بسیاری از آثار تاریخی این منطقه شد.
اما داستان این تمدن فراموش شده در حقیقت از آنجا آغاز شد که حدود ۱۰ سال قبل رودخانه هلیل‌رود بار دیگر طغیان کرد و پس از فروکش کردن طغیان رودخانه مردم محلی که پیش از این افسانه‌ها در خصوص شهر دقیانوس و پیدا شدن گنج در اطراف شهر جیرفت در داستان‌های محلی به کودکان می‌گفتند، پس از پایان سیلاب دیدند که سیل شهری عظیم را نمایان کرده است و اینجا بود که پرده جدید این تمدن آغاز شد.
شهر اسلامی دقیانوس (جیرفت قدیم) در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته و مربوط به دوره سلجوقیان (۹۰۰ سال پیش) است.
دقیانوس در تاریخ
ماجرا به زمان سومریان باستان باز می‌گردد. اوایل هزاره دوم قبل از میلاد سرزمینی رویایی و پیشرفته در دنیای باستان، سرزمینی مملو از فرهنگ، هنر، تمدن و قدرت، سرزمینی به نام ارت وجود داشته است. جایی که امروزه از آن به عنوان شهر دقیانوس یاد می‌کنیم، پادشاه مقتدر ارت قلمرویی مملو از ثروت داشته است. پادشاه ارت، اما سرزمینی دارد در حاشیه رودخانه عظیم هلیل‌رود، دره‌ای مملو از زمین‌های کشاورزی، معادن و چهار راهی برای عبور کاروان‌های مختلف، ارت مقتدر و باشکوه فراوان سر به فلک کشیده است.
مردمان ارت اولین کسانی بودند که نوشتن را آغاز کردند. همیشه در کتاب‌های تاریخ آمده است که سومریان نخستین کسانی بودند که خط را اختراع کرده و آن را به دیگر ملل، ارمغان دادند، اما کتیبه‌های به دست آمده از جیرفت در سال ۱۳۷۹ نشان داد که اهالی این شهر سالهای درازی پیش از سومریان به پدیده خط و نگارش مسلط شده بودند.
شهر دقیانوس
با توجه به وسعت ۴۰ کیلومتری این شهر که هسته مرکزی آن تنها ۱۲ کیلومتر وسعت دارد، این شهر جز بزرگ‌ترین شهر‌های اسلامی کشور در آن دوره محسوب می‌شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشور‌های شرقی منطقه بوده است. وفور ثروت و نعمت در دقیانوس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی باعث شده تا این شهر بار‌ها مورد حمله همسایگان از جمله آکدیان قرار گیرد.
در کاوش‌های انجام شده در قسمت گورستان شهر دقیانوس که در دو کیلومتری مرکز اصلی شهر جای گرفته نشان می‌دهد، سه نوع تدفین سردابه‌ای، تابوتی و تدفین معمولی در این شهر رواج داشته است. هرچند بخش اعظمی بر اثر غارت گورستان این تمدن از بین رفت، اما سازه‌هایی نیز از این شهر شگفت‌انگیز به دست آمد. در این منطقه شهری با وسعت مشابه شهر سوخته وجود دارد که در مرکز آن دژی وجود داشته که در سال ۱۳۸۸ پس از چند فصل کاوش ارتفاع آن به ۲۳ متر رسید.
در این حاکم‌نشین، برای نخستین بار معبد هزاره سوم که مختص ایرانیان بوده است و ماهیتی اصالتا ایرانی دارد کشف شده است که نشان از وجود تمدنی بزرگ در این منطقه دارد. اشیایی هم که از این تپه باستانی به دست آمده بیشتر ظروف سفالی و سنگی، قطعات سنگ صابون و گاه وسایل مفروغی است. مهم‌ترین صنعت مردمان این تمدن کنده‌کاری روی سنگ صابون است که دارای ظرافت خاصی است. روی این قطعات تصاویری از قبیل: انسان، بز و گوسفند، نخل، مار و عقرب وجود دارد که البته تصاویر مار و عقرب معمول‌تر است. نکته دیگری که قطعات سنگ صابونی این منطقه را از سایر مناطق و تمدن‌های دیگر جدا می‌کند، چشم درخشان و مرصع‌کاری روی قطعات است.
در حدود ۱۳۰۰ متر مربع از شهر دقیانوس از زیر خاک بیرون آورده شده است که در این بررسی‌ها بخشی از معابر عمومی شهر به طول ۲۰ متر و عرض ۵ متر با سنگ فرش، کشف شده است. معابری که در اطراف آن وجود دارد، پوشیده شده از ساختمان‌هایی است که بیشتر جنبه‌های استفاده عمومی داشته‌اند. با توجه به گستردگی شهر دقیانوس که در حدود ۱۲ کیلومتر وسعت دارد به نظر می‌رسد که در شهر دقیانوس بیش از یک صد محله و یک صد میدان‌گاه وجود دارد که این تعدد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد آن است. تعداد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد، گستردگی، جمعیت و رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهر دقیانوس در دوره سلجوقی دارد. در حدود ۱۰۰ متر مربع از گورستان، باستان‌شناسان به ۱۰ گور برخورد کرده‌اند که این تعداد گور نشان از جمعیت بسیار زیاد شهر دقیانوس دارد.
مسجد و حمام دقیانوس
در چهار فصل کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در این محوطه، بخش‌هایی، چون پایگاه حفاظتی، بخش‌های صنعتی، مسجد و مناره از زیرخاک آشکار شد. بافت شهر در دوران اسلامی دارای میدان‌ها، گذرگاه‌ها، تاسیسات و شبکه آبرسانی و محلات در دور تا دور شهر بوده است. براساس مطالعات مردم‌شناسی این سیستم آب به صورت یک آب‌شکن با شکستن فشار آب و وارد کردن آب به حوضچه‌هایی باعث جریان آب در شهر می‌شده است.
حمام مربوط به دوره اسلامی به دست آمده در طول کاوش در نزدیکی بازار نشان دهنده اهمیت پاکیزگی مردم شهر دقیانوس بوده است. این حمام عمومی بیش از ۱۲ اتاق شستشو، بخش سربینه و بخش شاه‌نشین دارد. در طول کاوش از بخش راسته بازار و گذرگاه‌های اصلی شمالی، جنوبی به عنوان محل کسب، معماری‌ها و انبار‌های مختلفی به دست آمده است.
مسجد شهر دقیانوس هزار و ٢٠٠ سال قدمت دارد و همانطور که از نامش پیداست یکی از کهن‌ترین مساجد جهان اسلام است و در ایران نیز جز نخستین مساجدی است که احداث شده است. این مسجد در حاشیه رودخانه هلیل‌رود و در شهر دقیانوس ساخته شده و علاوه بر اینکه نشان دهنده شاهکار معماری ایران زمین است، نشان از اوج دیانت مردمان این سرزمین دارد.
مسجد شهر دقیانوس به دستور عمرولیث در دوره صفاری و دهه سوم هجری قمری احداث شد و در زمان خودش یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان اسلام بود. این مسجد ۶ هزار متر مربع وسعت داشته است و شاخص‌ترین بنا در شهر بزرگ دقیانوس بوده است و بهره‌گیری از کاشیکاری‌های زیبا و استفاده از روش‌های ابداعی و بی‌نظیر در آبرسانی از شاخصه‌های مسجد است که نشان می‌دهد در آن زمان نقش بالقوه‌ای در زندگی مردم داشته است. طبق نظر کارشناسان حدود ٢٠٠ سال از مسجد دقیانوس استفاده شده است و به دلایلی که به احتمال بسیار سیل بوده، شهر دقیانوس به زیر گل و لای رفته است.
تمدن کنار صندل
این تمدن که به گواه باستان شناسان از نخستین تمدن‌های بشری است سرمنشا کشف خط در جهان است که متاسفانه همچنان این خط ناشناخته رمزگشایی نشده است.
تپه جنوبی کنار صندل، تپه‌ای است تقریبا بیضی شکل که حدود ۲۱ متر از سطح زمین‌های اطراف بلندی دارد، این تپه را بقایای سازه‌ی غول آسایی می‌دانند که بر بالای تپه باستانی کهن‌تری ساخته شده است. زمانی این دژ با ۲۵ تا ۲۶ متر ارتفاع نسبت به زمین‌های پیرامون در قلب شهر بزرگی قد برافراشته بود.
در ادامه کاوش‌ها در دامنه غربی تپه در دیوار خشتی جنوبی آن در درون فرورفتگی تاقچه مانندی، نقش برجسته‌ای آشکار شد، این نقش برجسته که ارتفاع ۱۱۵ سانتمیتر از آن بر جای مانده است از انتهای دامن که تا زیر زانو را پوشانده شروع شده و از سینه به بالای آن از میان رفته است. بالا تنه آن متعلق به یک مرد است که برهنه بوده و با رنگ زرد رنگ‌آمیزی شده است، زمینه دامن وی نیز با رنگ قرمز رنگ‌آمیزی شده و چند ردیف موازی شامل مثلث‌های توپر به رنگ سیاه در فواصل منظم بر این زمینه ترسیم شده است که در واقع نقش و نگار آن را تشکیل می‌دهند.
در فاصله حدود ۱۲۰ متری شرق تپه یک زباله‌دانی بزرگ آشکار شده است که از این زباله‌دانی تاکنون بیش از ۳۰۰ اثر مهر به دست آمده است، تنوع موجود در هنر مهرسازی این منطقه حکایت از این دارد که کنار صندل جنوبی در مرکز شبکه فعالی از تجارت راه دور قرار داشته است. در فاصله حدود ۵۵۰ متری شرق تپه جنوبی در فصل‌های نخست کاوش بقایای کوره و مقادیر زیادی سرباره و قطعات فراوان مفرغ از کارگاه‌های صنعتی نشان داشت، اما با گسترش کاوش در این بخش تعداد کوره‌ها و ابزار و اشیای فلزی نیز افزایش یافت که این خبر از وجود یک منطقه صنعتی می‌داد.
دقیانوس در نشریه مشهور فرانسوی دیرینه شناسی
نشریه مشهور دیرینه شناسی که در فرانسه منتشر می‌شود در شماره ۳۹۹ خود در خصوص تمدن جیرفت که از آن به عنوان تمدنی اسرار آمیز یاد می‌کند، می‌نویسد:
هزاران هزار شی نفیس از حفاری‌های غیرقانونی در جیرفت به دست آمده است که کیفیت هنری این اشیا درجه والای رشد فرهنگی ساکنان فلات ایران را در اواخر هزاره چهارم نشان می‌دهد و باب تازه‌ای را در مطالعه نقش آنان در شکل‌گیری تمدن بین‌النهرین می‌گشاید. صد‌ها ظرف بازیافتی از نوع سنگ صابونی منقوش با نقوش انسانی و جانوری تزیین شده با سنگ نشانده‌هایی از سنگ‌های فیروزه و مرمر تنها نمونه کوچکی از هزاران هزار شی نفیسی است که از حفریات غیرقانونی در جیرفت در جنوب استان کرمان به دست آمده است.
این سرزمین که از یک سو با کویر لوت و از سوی دیگر با کشور‌های افغانستان و پاکستان همسایه است، نشان می‌دهد که در حدود پنج هزار سال پیش مرکز تولید این نوع ظروف و اشیای نفیس تزیینی از انواع دیگر بوده است. تولیداتی که در آن روزگاران از دره سند گرفته تا فرات و تا سواحل شمالی شبه جزیره عربستان خواهان فراوان داشته است.
موزه باستان‌شناسی جیرفت
هرچند بسیاری از اشیایی که از تمدن جیرفت به دست آمدند در حراجی‌های بین المللی به فروش رسیدند. در جیرفت ساختمانی تاسیس شده است به عنوان موزه که تعدادی از اشیای پیدا شده از تپه باستانی کنار صندل در آن نگهداری می‌شود.
آینده دقیانوس
خروج قسمت‌هایی از این تمدن از دل خاک و دیوار‌های قلعه کنار صندل و یک مجسمه سنگی را در معرض فرسایش شدید باران و سیلاب‌های رودخانه هلیل قرار داده است. هم‌اکنون تپه‌های کنار صندل شمالی و به خصوص جنوبی تمدن ارت در وضعیت نامناسبی قرار دارند. باران‌های سیل‌آسا و وزش باد‌های سهمگین جنوب کرمان موجب فرسایش شدید این تپه‌های باستانی شده است به طوریکه شیار‌های بزرگی از راه‌آبه‌ها بر روی این تپه‌ها ایجاد شده است و به گفته مردم محلی سوراخ‌هایی را در دل این تپه‌ها ایجاد کرده است.
همچنین مردم روستا در نزدیکی این تپه منبع بزرگی از آب را نصب کرده‌اند که بر روی پایه‌های غیر مستحکم در چند متری این تپه مستقر شده است و در صورت سرنگونی می‌تواند موجب تخریب بخش قابل توجهی از این اثر تاریخی منحصر بفرد شود.
