ماسوله زیباترین شهر پلکانی ایران است که در دامنه‌های شرقی کوه‌های تالش قرار دارد. ماسوله در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن واقع‌شده است و از غرب به خلخال و از شما به ماسال و از جنوب به طارم منتهی می‌شود. بی‌شک ماسوله یکی از بهترین شهر‌های شمالی است و می‌تواند مقصد مناسبی برای گذراندن تعطیلات باشد.
در این مطلب به سراغ حقایق جالب در رابطه با روستای ماسوله رفته‌ایم، با ما همراه باشید
۱. عده‌ای بر این باور هستند که در قرن سوم هجری قمری به هنگام فرار «آقا سید جمال‌الدین اشرف» از طارم، «عون بن محمد بن علی» از همراهان مجروح وی به این منطقه آمد. او قبل از مرگ به چوپانی گفت که او را در همان‌جا به خاک بسپارد. بعد از خاک‌سپاری عون بن محمد بن علی در این مکان، چوپان‌ها کم‌کم گرد مزار وی جمع شدند. رفته‌رفته خانه‌هایی ساخته شد و به‌تدریج ماسوله متولد شد.
۲. عده‌ای دیگر ساخت شهر را بر اساس تاریخ خطی سالک، به دو تن از شاگردان سالک به نام‌های عین علی و زین علی که مردم را به اسلام فرامی‌خواندند نسبت می‌دهند و معتقدند مردم به آن دو گرویده و سپس قبر آن‌ها زیارتگاه اهالی شد.
۳. نام ماسوله یا با تلفظ اصلی Mooslah به زبان تالشی از سده هشتم و نهم هجری به بعد به همین صورت کنونی خود کاربرد دارد. برخی آن را برگرفته از نام کوهی در جوار ماسوله به نام «ماه سالار» می‌دانند، این ناحیه ابتدا «ماسالا» خوانده می‌شد و براثر استفاده زیاد بعد‌ها به «ماسوله» تبدیل شد. به روایتی دیگر کلمه «ماسوله» از دو بخش «ماس» و «اوله» تشکیل‌شده است.
۴. حدود سده هشتم هجری مردم «کهنه ماسوله» که در ۶ کیلومتری شمال غرب این شهر قرار دارد به همراه مردمانی از نقاط مختلف ایران به نقطه‌ای که هم‌اکنون به‌عنوان شهر ماسوله شناخته می‌شود، کوچ کردند.
۵. روایت‌های زیادی در رابطه با کوچ عظیم مردم از ماسوله کهنه به ماسوله امروزی وجود دارد. برخی علت مهاجرت برزگ را زلزله‌ای در سال ۸۹۰ هجری می‌دانند و برخی هم بیماری طاعون در سال ۹۴۳ را علت اصلی می‌دانند.
۶. کهنه ماسوله روی تپه‌ای به وسعت تقریبی ۰.۸ هکتار قرار دارد و آثار پایه دیوار‌ها‌ی بنا‌های سنگی روی آن قابل‌مشاهده است. طی کاوش‌های انجام‌شده سال‌های اخیر مشخص‌شده که این دیوار‌ها متعلق به خانه‌ها و اتاق‌هایی بوده که کوره ذوب‌آهن و فلزات دیگر در آن‌ها وجود داشته است.
۷. ماسوله در پی احداث جاده ارتباطی جدید بین گیلان و آذربایجان و نیز قحطی ۱۳۲۰ بیشتر جمعیت خود را از دست داد. کاروانسرا‌های شاهراه ارتباطی شمال و آذربایجان از رونق افتادند و بازار دادوستد و صنایع فلزی و چرم آن نیز از رونق افتاد. در پی آن اکثر مردم متمول ماسوله به پایتخت و سایر شهر‌های بزرگ یا به خارج از کشور مهاجرت کردند.
۸. در ۱۰ کیلومتری ماسوله جدید، ماسوله قدیم با آثار و بازمانده‌های انسانی از قبیل: سنگ کوره در منطقه گسترده پراکنده‌شده است که جز آثار باستانی به شما می‌آید. در کاوش‌های باستان‌شناسی منطقه کهنه ماسوله سفالینه‌هایی متعلق به قرون پنجم تا هشتم هجری قمری به‌دست‌آمده است.
۹. ماسوله دارای معماری منحصربه‌فردی است. محوطه جلوی خانه‌ها و پشت‌بام‌ها هر دو به‌عنوان پیاده‌رو استفاده می‌شوند. بافت معماری ماسوله در دوران زندیه شکل‌گرفته است و خیابان‌های کوچک و پله‌های بسیار به هیچ وسیله نقلیه موتوری اجازه ورود نمی‌دهد.
۱۰. ماسوله دارای ۴ محله اصلی به نام‌های «خانه‌بر» (خون ور)، «مسجد بر» (مزور)، «کی‌سر» شامل کفا کی‌سر و بن کی‌سر و «اسد محله» (اس مل) و بازاری در چهار طبقه است که هر چهار محله به‌طور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی‌واسطه دارند.
۱۱. مردم ماسوله نقش مهمی در تاریخ جنبش جنگل در برابر تهاجم روسیه و بریتانیا داشتند، آن‌ها به قوای جنگل کمک می‌کردند و عده‌ای مثل شهید بابا غلامعلی در کنار آن‌ها می‌جنگیدند.
۱۲. بیشتر اهالی ماسوله، تالش شیعه‌ی اثنی عشری هستند. وجود امامزاده‌های متعدد در کل منطقه و شباهت‌های معماری با معابد مهری و مانوی نیز نشان از تأثیرپذیری تاریخی و دینی دارد.
۱۳. شهر تاریخی ماسوله در جوار یکی از رودخانه‌های پر آب که به نام همین شهر نیز (ماسوله رودخان) معروف است شکل‌گرفته است.
۱۴. زبان‌اصلی مردم ماسوله، به روایت خود مردم ماسوله موسلی moosli است؛ که بسیار شبیه زبان تالشی، زبان مردم غرب گیلان و جنوب جمهوری آذربایجان است.
۱۵. آنچه از آیین گذشته ماسوله به‌جامانده است، مراسم سنتی ماه محرم است که از جاذبه‌های فرهنگی و توریستی ماسوله به شمار می‌رود و هرساله جمعیت زیادی را به خود جلب می‌کند و نکته جالب اینکه برخلاف بسیاری از نقاط، خطیب و مداح و بازیگران تعزیه هیچ مبلغی دریافت نمی‌کنند.
۱۶. شهر تاریخی ماسوله در تاریخ ۱۳۵۴/۵/۳۰ به‌عنوان اولین شهر تاریخی زنده کشور به‌صورت یک مجموعه کامل در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
