کشور ایران با قدمتی بالغ بر چندین هزار سال، یکی از سرزمین‌هایی است که می‌توان از آن به عنوان مهد فرهنگ، تاریخ و تمدن بشری نام برد. بنا‌های متعدد و باشکوه تاریخی قد کشیده در جای‌جای این سرزمین کهن، همچون گوهری است تابناک که موجبات فخر و مباهات نسل امروز را فراهم کرده است.
استان یزد و شهرستان‌های تابع این منطقه از کشور، با آثار تاریخی شگفت‌انگیز و ارزشمندی که در دل خود جای‌داده‌اند، پاسدار بخش مهمی از تاریخ، اصالت، فرهنگ و تمدن ایران کهن به شمار می‌آیند. این خطه از سرزمین کشورمان، مهد هنر و مهارت مردم روزگاری است دور که حیرت هرگردشگر و باستان‌شناس داخلی و خارجی را به‌واسطه‌ی آثار برجای مانده‌ای همچون مسجد جامع یزد، مجموعه‌ی امیرچخماق، زندان اسکندر، آتشکده‌ی بهرام و بسیاری دیگر از بنا‌های ارزشمند و دوست‌داشتنی برانگیخته است. طراحان و سازندگان نارین قلعه که به نارنج قلعه نیز شهرت دارد، با به کارگیری اصول و زیبایی‌های معماری در ساخت این عمارت ایران کهن، دژی محکم و استوار را به عنوان اثری مثال‌زدنی، برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند.
جغرافیا و همسایگی‌های نارین قلعه‌ی میبد
نارین قلعه در استان یزد، شهرستان میبد، حدفاصل جاده‌ی ری به کرمان، ۵۰ کیلومتری شمال غرب شهر یزد و روی تپه‌ای به ارتفاع ۲۵ متر با شیب کم از قسمت جنوب به شمال (قسمت‌هایی از قلعه که در حاشیه‌های بخش جنوبی شهر قرار گرفته‌اند، بالغ بر ۲۰ متر نسبت به قسمت‌های واقع شده در شمال، از ارتفاع بیشتری برخوردار هستند) قرار گرفته است. موقعیت نارین قلعه روی این تپه به گونه‌ای است که با ایستادن برفراز آن، می‌توان به تمامی شهر میبد و اطراف آن اشراف داشت.
تاریخچه‌ی نارین قلعه‌ی میبد
شهرستان میبد، که یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های ایران و استان یزد به شمار می‌آید، از قدمتی چندین هزارساله برخوردار است. این شهر به دلیل برخورداری از بافت تاریخی، بسیاری از عمارات و بنا‌های ارزشمند خود را در فهرست سازمان میراث فرهنگی کشور به ثبت رسانده است. به نظر می‌رسد براساس کشف سکه‌ای که باستان‌شناسان آن را به دوران حکومت ساسانیان نسبت می‌دهند، شهر میبد از اهمیت و اعتبار بسیاری در این دوران برخوردار بوده است.
جعفری، نخستین تاریخ‌نویس استان یزد (قرن هشتم) احداث نارین قلعه را به سلیمان نبی نسبت داده است. او با بیان افسانه‌ای، علت ساخت نارین قلعه‌ی میبد توسط حضرت سلیمان (ع) را پنهان کردن گنج وی بازگو می‌کند (اما مسلم است که این ماجرا تاریخی نبوده و وجه افسانه‌ای داشته است). کاوش‌گران طی حفاری‌های صورت‌گرفته در این مکان، پاره‌سفالی کشف کردند که بیانگر اطلاعات مهم و زیادی در مورد تمدن و قدمت این عمارت کهن است. به نظر می‌رسد روی این پاره‌سفال تصویر موجودی نیمه انسان-نیمه حیوان نقش بسته است که شباهت بسیاری به نقش‌نگاره‌های هزاره‌ی سوم قبل از میلاد مسیح که متعلق به تمدن عیلامی‌ها است، دارد.
همچنین نارین قلعه در بدو دوران ظهور اسلام نیز از ارزش و اهمیت بسیاری برخوردار بوده است که می‌توان از آن به عنوان مکانی مستحکم و غیرقابل نفوذ در مقابل دشمنان و بیگانگان یاد کرد. از نکات جالب و قابل توجهی که در مورد این مکان تاریخی باشکوه وجود دارد، می‌توان به حضور شبکه‌های زیرزمینی قابل تردد اشاره کرد که طراحان و معماران آن دوران، آن‌ها را برای تدارک و تهیه‌ی مایحتاج زندگی افراد از جمله آب و غذا احداث کرده‌اند. راه‌هایی که گفته می‌شود هرگز توسط هیچ بیگانه و متجاوزی فتح نشده است. برخی از باستان‌شناسان، قدمت سکونت در این مجموعه‌ی تاریخی را حدود ۳ الی ۴ هزار سال قبل از میلاد برآورد کرده‌اند. براساس قدمت بیان شده، به نظر می‌رسد نارین‌قلعه از کهن‌ترین تمدن بشری تاریخ یزد برخوردار است.
کارشناسان معماری براین عقیده‌اند که قرارگیری و احداث نارین قلعه روی زمینی بکر صورت نگرفته است. می‌توان آثاری از معماری را که به صورت ساختارخشتی در این مکان انجام شده است، در بخش‌ها و لایه‌های زیرین، قسمت‌های زیر دیوار شمالی و بخش شاه‌نشین مشاهده کرد که نشان از مجموعه‌ای بسیار مهم و ارزشمند دارد.
جالب است بدانید که این ساخت و ساز‌ها نیز روی بخشی که به نظر می‌رسد از قدمت بیشتری برخوردار است، صورت گرفته است. البته می‌توان دلیل این ادعا را حضور آثاری که بر اثر سوختگی و تنور و همچنین تعدادی سفال مربوط به دوران آهن که در زیر سازه‌ی خشتی وجود دارد، مشاهده کرد. به نظر می‌رسد که این بنای تاریخی در دوران مختلف مورد ساخت و ساز‌های متعددی قرار گرفته که نشان‌دهنده‌ی زمان احداث، گسترش و ترمیم و مرمت‌های مختلف صورت گرفته در آن خواهد بود.
هر چند بخش‌های زیرین که به نظر می‌رسد متعلق به دوران کهن است، به دلیل مستور بودن یا قابل دسترسی نبودن همچنان نامشخص است. ولی کارشناسان باستان‌شناسی بر این باور هستند که توده‌ی خشتی وسیع قرار گرفته روی آن متعلق به دوران حکومت ساسانیان است. آن‌ها مهر کشف شده و کتیبه‌ی پهلوی مربوط به آن را دلیل این ادعا بیان کرده که با خشت‌هایی با ابعاد ۱۲*۲۸*۴۲ ساخته شده است. همچنین به نظر می‌رسد که در دوران اوایل ظهور اسلام، این قلعه را به عنوان محل سکونت مورد استفاده قرار می‌دادند. چراکه می‌توان بخش‌هایی از معماری قرن چهارم و پنجم هجری قمری را در این مجموعه مشاهده کرد.
هرچند به نظر می‌رسد عملیات تعمیر، مرمت و ساخت در نارین قلعه، در دوران حکومت آل مظفر به پایان رسیده است. ازجمله این بازسازی‌ها را می‌توان در بخش شاه‌نشین، مردم‌نشین، برج و بارو‌ها و خندق مشاهده کرد. معماران معتقد هستند مرمت‌هایی که در این قسمت‌ها صورت گرفته، بدون درنظر گرفتن اصول درست معماری و غیر مستحکم بوده که به صورت دیوار‌هایی به صورت چینه و خشت مشاهده می‌شود. آن‌ها معتقد هستند سازندگان، این مرمت‌های غیر اصولی را با شتاب و عجله انجام داده‌اند.
معماری نارین قلعه میبد
نارین قلعه که در بین گذشتگان به نام دژ دالان نیز شهرت داشته روی تپه‌ای مرتفع احداث شده است که با قرار گیری بر آن می‌توان به تمامی شهرستان میبد و اطراف آن اشراف داشت. برخی از کارشناسان معماری معتقد هستند که این عمارت عظیم تاریخی، دژی است کهن که به عنوان یکی از بنا‌های خشتی برجای‌مانده از دوران ایران کهن محسوب می‌شود که به دلیل نوع معماری به کار رفته در آن، همچنان محکم و استوار از دل تاریخ قدبرافراشته است. باستان‌شناسان و معماران، مساحت این بنای تاریخی که قدمت آن را به دوران اشکانی و پیش از اسلام نسبت داده‌اند، بالغ بر ۳ هکتار در بخش شاه‌نشین ودر بعضی منابع ۱۵۰۰۰ مترمربع نام برده شده که به نظر این عدد، به بخش شارستان آن مرتبط است. معماران و طراحان سازنده‌ی این اثر ایران کهن، قلعه‌ی میبد را به صورت هفت طبقه و به گونه‌ای احداث کردند که از برج و بارو‌ها و دربند‌های مختلفی برخوردار است.
از نکات معماری جالب و مهم صورت گرفته در ساخت و احداث این مجموعه‌ی عظیم تاریخی، می‌توان به حفر خندقی که نقب‌های زیر آن تا امتداد یک فرسنگ نیز ادامه دارد، اشاره کرد. همان گونه که در تمامی شهر قلعه‌های ایران حفر خندق بخشی از امور دفاعی شهر بوده در طراحی این شهر قلعه نیز حفر خندق را به دلیل انجام امور دفاعی و نظامی در مقابل تجاوز و حمله‌ی بیگانگان در نظر گرفته‌اند. معماران ایران کهن، برای نارین قلعه‌ی میبد یزد، ۴ برج گرد که از ارتفاع زیادی برخوردار است، تعبیه کرده‌اند که متاسفانه در عصر حاضر تنها بخش مرکزی آن‌ها برجای مانده است.
همچنین ساخت اتاق‌های فراوان در این قلعه‌ی تاریخی و ارزشمند یکی دیگر از بخش‌های معماری انجام شده در این دژ استوار است که تنها بخش‌هایی از این اتاق‌های کوچک که به صورت تودرتو و متصل به یکدیگر تعبیه شده‌اند، قابل مشاهده و دسترسی است. درحالی‌که تعداد زیادی از این اتاق‌ها به دلیل حضور در قسمت‌ها و طبقات زیرین قلعه و فروریختن راهرو‌ها قابل دسترسی و اکتشاف نیستند. برخی از کارشناسان معماری معتقد هستند که در ابتدا این قلعه را با حفر خندق پی‌ریزی کرده و سپس پنج طبقه را با استفاده از مصالح خشت و گل احداث کردند. ابعاد خشت‌هایی که در ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته است با یکدیگر متفاوت بوده و همین امر بیان‌کننده‌ی ساخت و تکمیل قلعه در دوران مختلف تاریخی است. برخی از این خشت‌ها که احتمال می‌رود در دوران ماد‌ها استفاده شده باشند، از ابعادی برابر با ۱۰*۲۴*۴۰ سانتیمتر برخوردار هستند.
تخته‌پلی برای این درگاه تعبیه شده که به دلیل احداث خیابان در سال ۱۳۴۳ با عمارت‌های واقع در بخش جنوبی قلعه، از بین رفته است. به نظر می‌رسد که علت تعبیه‌ی این تخته‌پل که در بخش غربی قلعه واقع شده، ارتباط قلعه با شهر بوده است که در مواقع لزوم، بر خندق قرار گرفته و آن را مستور می‌کرد. دروازه‌ای نیز که به عنوان دروازه‌ی ورودی ساخته شده است، در بخش غربی قلعه و با ساخت دو برج که در دو طرف دربند قرار گرفته‌اند، مسئولیت نگهداری و محافظت از آن را به عهده داشتند. حضور چاهی بسیار قدیمی با ابعادی برابر با ۱*۳۰*۳۰۱ سانتیمتر است که از شکل هندسی چهارضلعی برخوردار بوده است.
در واقع می‌توان گفت که نارین قلعه از دو قسمت اصلی برای سکونت و زندگی تشکیل شده است که به دو بخش بالایی و پایینی شهرت دارد. در بخش پایینی خسارات و خرابی‌های بسیاری صورت گرفته است که می‌توان به بخش مردم‌نشین، مسجد، حمام و گذرگاه‌ها و دیگر بخش‌های شهری اشاره کرد که امروزه اثری از آن‌ها باقی نمانده است که به این بخش در معماری شهری شارستان می‌گویند. این درحالی است که در بخش بالایی که به حاکم‌نشین معروف است، عمارات و مکان‌هایی در سه طبقه احداث شده است که از دربند سوم شروع و با حرکتی حلزونی شکل در بخش شاه‌نشینی که به شاه‌نشین مظفری معروف است، پایان می‌یابد.
نور تامین شده‌ی فضا‌های سرپوشیده نیز به صورت سوراخ‌هایی که به عنوان روزنه در بخش‌های بالایی دیوار‌ها قرار گرفته‌اند، ایجاد می‌شود. نارین قلعه‌ها ویا شهر قلعه‌ها که در مناطق مختلف ایران به چشم می‌خورند، نوعی تاریخ شهرسازی مصوری هستند که از دوران باستان برای ما به یادگار مانده است. نارین‌قلعه‌ی میبد نیز بعد از ارگ بم بزرگترین شهر قلعه‌ی خشتی ایران است که دارای ساختاری همانند ساختار ارگ بم بوده و به همان اندازه زیبا و شکیل که چشم هر بیننده‌ای را در شهر زیبای میبد می‌نوازد.
