به گزارش نیمه پر، در طول تاریخ شهرها و روستا در کنار آب و رودخانه ها بوجود آمدند و تمدن بشری مدیون رود خانه هاست. اقتصاد و داد و ستد شهرها بر اساس وجود رودخانه ها و آب های آزاد شکل می گرفته و امروزه نیز آب نقش اساسی در زندگی فردی و اجتماعی در تمامی ابعاد زندگی بشری بازی می کند. رود خانه ها به عنوان ریه های تنفسی شهرها به تلطیف هوا و تامین کننده فضاهای سبز حاشیه شهرها و ایجاد بهداشت روانی برای ساکنان شهرها است.
رودخانه های شهری نقش مهمی در جهت محور توسعه پایدار شهری، زیست محیطی، توسعه صنعت توریسم، توسعه اجتماعی و بهبود اوقات فراغت سالم شهروندان دارد و عامل اصلی زیست بوم می باشد اما با توجه به نقش مثبت رودخانه ها در کیفیت زندگی بشر هم زیستی خوبی با رودخانه ها نداریم که ساخت وسازها و مبلمان شهری گویای این مطلب می باشد.
پدیده های مخرب طبیعی شامل زلزله، توفان بوران و کولاک، سیل، تگرگ، صاعقه، بهمن، رانش زمین، آتش سوزی جنگل، خشکسالی، آلودگی هوا مه دود، طو فان گرد خاک، ریزش کوه، باران اسیدی، مه، باران سنگین، برف سنگین، دریا لرزه، ماسه های روان، یخبندان و بالا آمدن آب دریا می باشد.
هجوم مردم در سال های اخیر به زندگی مجاورت رودخانه ها بدلیل جذابیت آن ضمن ایجاد چالش های زیست محیطی باعث تصرف بستر و حریم رودخانه ها و به تبع ان محدود نمودن مسیل ها و مجراهای عبور سیلاب و هدایت آنها به بخش های وسیع تری از مراکز جمعیتی و مسکونی باعث خسارات مادی و معنوی بسیاری گردید اما در تلاقی رودخانه ها با سازه ها، تقاطعی که به علت عدم رعایت مسائل فنی ولحاظ نکردن فاکتور های آماری مربوط به سیلاب نظیر پیک دبی سیلاب عبوری، میزان و نوع آورده های سیلابی، شیب رودخانه ها، مورفولوژی زمین و … چالش های بسیاری برای ساکنین بوجود آورده که به بعضی از این چالش ها و راهکار های آن اشاره میکنم.
الف) سیلاب و آب گرفتگی
توسعه ی ساخت و ساز که باعث افزایش روان آب و کاهش نفوذ آب در پهنه های جهتی و مزیت جذب باران توسط زمین کم می شود که میزان روان آب را ۲ تا ۶ برابر بیشتر نسبت به اراضی بکر و طبیعی می کند که در زمان سیلاب خیابان ها و کوچه ها به رودخانه ها و مسیل های پرسرعت تبدیل می شود که زندگی شهری را مختل و باعث خسارت می گردد. طی چند سال اخیر با تغییر اقلیم و مدل بارندگی جدید در کشور علی الخصوص نوار ساحلی و شمالی سلسله جبال البرز با شدت بالا و مدت کوتاه شاهد بودیم.
مورد دیگری که می توان به آن اشاره کرد عدم تطابق توسعه ی ساخت ساز با توسعه ی کانال های هدایت آب های سطحی می باشد. شرایطی که بتواند حجم آب های سطحی را در موقع بارندگی شدید دفع نماید. لذا آبراهه و مسیل های شهری نقش مهمی در مدیریت روان آبها و هدایت و جمع آوری آب های سطحی ناشی از نزولات آسمانی را دارد در واقع می توان هر منطقه نهری را به عنوان یک حوضه آبخیز معرفی نمود که اجزای آن را نهر ها، جوی ها، مسیل ها و کانال های هدایت آب تشکیل می دهند و حجم عظیمی از روان آب های سطحی حوضه شهری را به رودخانه های اطراف و اکناف هدایت نمود بنابرین کانال ها، مسیل ها و آبراهه ها ضمن زیبایی مبلمان شهری ریسک بروز مشکلات سیل پس از ریزش ناگهانی باران را می کاهد در واقع با توجه به توسعه ی بافت شهری در نتیجه تغییر کاربری اراضی از حالت طبیعی (کشاورزی، مرتعی و جنگلی) به شهری (مسکونی، صنعتی، تجاری، ورزشی، جاده ها و کوچه ها و معابر) موضوع پیچیده ای تحت عنوان آبخیزداری شهری متولد شده است که از دید مدیران شهری مغفول مانده است که باعث خسارت در دهه اخیر گردید .
علاوه بر موارد فوق بسته بودن مسیل های پایین دست، شهرها و روستا ها به دلیل تجاوز صورت گرفته توسط مالکین اراضی اطراف و رسوب گذاری انهار و رودخانه ها سبب آب گرفتگی مزارع و منازل اطراف گردیده است. طراحی نا مناسب کانال ها، عدم رعایت مقاطع عرض و ارتفاع مناسب وایده آل، عدم تناسب با حجم روان آب های سطحی، نا مشخص بودن ابتدا و انتهای کانال ها، عدم دسترسی کانال ها به رودخانه ها و نداشتن خروجی مناسب سبب آب گرفتگی می شود.
ریختن فاضلاب های شهری، نخاله های ساختمانی در مجاورت کانال ها و انهار و رودخانه های شهری نیز یکی از اصلی ترین چالش های زیست محیطی و بحران زا در آب گرفتگی شهری می باشد.
شکل نامنظم رودخانه ها که یک عارضه طبیعی می باشد در مقاطع عرضی و در طول ممکن است باعث تغییرات مکانی جریان در رودخانه ها و نهایتا دچار آبگرفتگی گردد این موضوع برای احداث پل ها و دیوار های حفاظتی نیز بسیار مهم و حیاتی است.
اکثر پل های احداثی دارای مشکلاتی از قبیل عدم جانمایی مناسب، طول نامناسب، ارتفاع نامناسب و عدم رعایت اصلاح هندسی می باشند. همه این موارد منجر به آب گرفتگی می گردد.
تقاطع های غیر هم سطح به ویژه رو گذر ها و زیرگذر ها عمدتا زیر گذرها در آب گرفتگی و میزان تصادفات شهری نقش عمده ای دارند.
ب) ریز پهنه بندی شهرها
یکی از نگرانی های مبلمان شهری که منجر به خسارات ناشی از پدیده های طبیعی می گردد عدم مطالعه ریز پهنه بندی شهرها می باشد نظام مهندسی، راه و شهرسازی و شهرداری ها باید نسبت به مطالعه ی ریز پهنه بندی دغدغه شدید تر و بیشتری داشته باشند با توجه به آیین نامه ۲۸۰۰ ساختمان و مطالعات کاربردی پهنه بندی به سه دسته پر خطر (۴۰درصد) متوسط (۳۰ تا ۳۵ درصد) و کم خطر (۲۰ تا ۲۵ درصد) تقسیم بندی گردید.
استان مازندران در دسته متوسط ۳۰ تا ۳۵ درصد شتاب جی قرار دارد که نگران کننده است. با توجه به اینکه در سالهای اخیر سه شهر ساری، بابل و رامسر جزو شهرستان های پیشتاز در حوزه ی مطالعات ریز پهنه بندی بودند، در مرحله اولیه فاز مطالعاتی به دلیل عدم تخصیص اعتبار نا تمام ماند ولی شهر هایی مثل تنکابن نیاز جدی به مطالعه ریز پهنه بندی دارد چرا که هدف از ریز پهنه بندی دستیابی به شتاب جی متفاوت ومستقل مناطق مختلف شهری به منظور درج در فرمول محاسباتی آیین نامه ۲۸۰۰ ساختمان است در وا قع با این مطالعات کاربردی پهنه های پر خطر، متوسط و کم خطر شهری جهت ارائه مدل برای توسعه شهری مشخص می گردد می توان با شناخت کامل از بحث ریز پهنه بندی میزان توسعه ساخت وساز در ارتفاع (بلند مرتبه سازی) را مشخص و یک نقشه پهنه بندی شده شهری تهیه نمود که باید جز اولویت های مدیریت شهری و عوامل موثر شهرستان قرار گیرد تا در موقع زلزله و یا هرگونه حوادث غیر مترقبه نگران ریزش و سقوط ساختمان به دلیل عدم محاسبات صحیح از سوی مجریان سازه ها نباشیم.
ج) لغزش و رانش زمین
یکی دیگر از نگرانی توسعه ساخت وساز در افزایش خسارات ناشی از پدیده های طبیعی لعزش و رانش اراضی شیب دار در حوزه های شهری و روستایی است در شهرستان های تنکابن، رامسر و عباس آباد مطالعات لغزش و رانش مغفول مانده است بدلیل عدم اطلاع از میزان ویران کنندگی لغزش و رانش بر اثر بارندگی های شدید عملیات ساخت و ساز غیر اصولی و بدون مطالعه ضرورت می گیرد.
لذا پیشنهاد می گردد نقاطی که پهنه لغزشی می باشد صرفا جهت فضای سبز در نظر گرفته شود و از هرگونه ساخت وساز جلوگیری گردد.
مطالعه و تثبیت پهنه های لغزشی در دستور کار متولیان امر بویژه نظام مهندسی شهری و روستایی و شهرداری ها قرار گیرد.
نقاطی که پیش بینی می گردد احتمال لغزش در اکثر را درپی داشته باشد اقدام به سبک سازی که متناسب با مقاومت و پایداری دامنه لغزش را داشته باشد.
چنانچه پهنه های لغزشی مناطق شهری و روستایی مطالعه و به درستی مدیریت نگردد و نسخه تثبیتی نوشته نشود ضمن خسارات به مبلمان شهری و روستایی سبب توسعه پهنه ی لغزش خواهد شد.
اکثر پهنه های لغزشی بوسیله توده اشباع شده آب می باشد که عامل اصلی چشمه های زیر زمینی آبهای سطحی، کور کردن آبراهه ها و کانال ها و رها سازی چشمه ها در سطح زمین سبب اشباع توده آب لایه های زیرین زمین گردیده و لغزش را در پی دارد، لذا نسبت به ساماندهی چشمه ها، کانالهای آبهای سطحی و سفره های زیر زمینی اقدام و هر گونه بی تفاوتی در این زمینه خسارت جبران ناپذیری در پی خواهد داشت.
لایروبی و پاک سازی رود خانه ها نهرها وجوی ها در نقاط شهری و روستایی یکی از نگرانی های مبلمان شهری می باشد بدلیل دستکاری و جابجایی بدون مطالعه فنی نهر های داخل بافت و یا کار گذاری با کس های غیر فنی بدون مطالعه میزان دبی آب و عدم دیواره سازی مناسب بدلیل تنش های اجتماعی و گره های حقوقی و در واقع عدم طراحی کانالهای شهری بر مبنای مطالعه فنی سبب آبگرفتگی منازل مسکونی و واژگونی دیواره های ساختمانی و بوی تعفن فاضلاب های غیر بهداشتی سلامت زیست محیطی بهداشتی و روانی شهروندان را به خطر انداخته که چالش های اجتماعی سازه ای و بهداشتی را در پی دارد.
رستم زرودی/
